Katalog zabytków ziem wschodnich dawnej Rzeczypospolitej w bazie danych EURUS

Podstawą dla opracowania zbiorów fotografii dokumentacyjnych powstałych w dużej części w trakcie terenowych prac inwentaryzacyjnych prowadzonych na terenie ziem wschodnich dawnej Rzeczypospolitej od lat 90. wieku XX było przygotowanie katalogu zabytków materialnego dziedzictwa kulturowego. Opracowanie liczącego obecnie ponad 11 500 haseł katalogu zabytków było trudnym wyzwaniem, zważywszy na obecny stan wiedzy. Pomimo trwających od blisko trzech dekad prac nad dziedzictwem materialnym tych terenów, nie dysponujemy nadal nawet pełną listą zabytkowych obiektów, nie wspominając już o ich pełniejszym opracowaniu.

Dość wspomnieć, że katalog zabytków Ukrainy liczy jedynie 1655 obiektów, zaś w monumentalnym dziele Romana Aftanazego Dzieje rezydencji na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej zawarto informacje na temat 1397 zabytkowych rezydencji. Warto nadmienić, że w świetle ostatnich badań szacunkowa liczba rezydencji na terenach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej sprzed roku 1939 jest szacowana na około 6000 obiektów, a stan ich rozpoznania wynosi zaledwie 18 procent. Z kolei w monumentalnych 23 tomach Materiałów do dziejów sztuki sakralnej na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej zostało opracowanych 541 zabytków. W związku z faktycznym stanem badań oraz liczbą obiektów zabytkowych, do których posiadamy przynajmniej szczątkowe dane historyczne, i które funkcjonują w literaturze, opracowanie katalogu haseł słownika zabytków ziem wschodnich dawnej Rzeczypospolitej było zadaniem niezwykle wymagającym. Biorąc pod uwagę powyższe trudności, zdawaliśmy sobie sprawę, że utworzenie słownika zabytków jest dalekie od kompletności. Wybór obiektów architektonicznych był podyktowany z jednej strony aktualnym stanem wiedzy, z drugiej zaś zasobem opracowywanych fotografii, których trzon stanowiły analogowe fotografie z lat 1991-1998 wykonane w czasie studenckich wyjazdów inwentaryzacyjnych, dokumentujące przede wszystkim kościoły rzymskokatolickie. Kolejnym wyznacznikiem były rezydencje opracowane przez Romana Aftanazego.

Pomimo wskazanych trudności założyliśmy, że przygotujemy katalog zabytków ziem wschodnich dawnej Rzeczypospolitej, który obejmie około 10 000 haseł. Od samego początku wiedzieliśmy, że jest to opracowanie o charakterze pionierskim, którego celem jest jedynie „zamapowanie” interesującego nas obszaru. Katalog ma formę elektroniczną, co daje możliwość jego sukcesywnego uzupełniania i powiększania wraz z rozwojem badań nad wielokulturowym dziedzictwem materialnym ziem wschodnich dawnej Rzeczypospolitej.

Z uwagi na nie do końca zdefiniowane granice obszaru uznawanego za ziemie wschodnie dawnej Rzeczypospolitej, potocznie określane Kresami Wschodnimi, przy określeniu ram terytorialnych starano się objąć możliwie szeroki zakres ziem wchodzący w skład Rzeczypospolitej w granicach z roku 1772. Z pewną umownością można uogólnić, że są to tereny w granicach dawnej Rzeczypospolitej leżące między "Europą a Rosją". Problem w zdefiniowaniu obszaru "ziem wschodnich dawnej Rzeczypospolitej" przysparzała również jego granica zachodnia. Najprostszym rozwiązaniem było przyjęcie obecnej wschodniej granicy Rzeczypospolitej Polskiej, tak jak jest to na ogół stosowane. Takie założenie wydawało nam się jednak ahistoryczne i metodologicznie błędne, a możliwość opracowywania elektronicznego katalogu dawała szansę na przynajmniej częściowe „wirtualne” scalenie tego obszaru. Nie chcieliśmy przy tym, aby zachodni limes ziem wschodnich dawnej Rzeczypospolitej przesunął się w stronę zachodnią i obejmował tradycyjnie uznane za wschodnie trzy województwa – lwowskie, lubelskie i białostockie, w granicach z 1 kwietnia 1939 roku. Uznaliśmy, że najlepszym rozwiązaniem będzie swego rodzaju kompromis. Za umowną granicę zachodnią uznaliśmy granice zachodnich powiatów, które przecięła granica po roku 1945. Tak więc, licząc od północy, w katalogu uwzględniono zabytki z województw: podlaskiego – powiaty: siemiatycki, hajnowski, sokólski, augustowski, sejneński, suwalski; lubelskiego – powiaty: tomaszowski, hrubieszowski, chełmski, włodawski, bialski; podkarpackiego – powiaty: bieszczadzki, leski, przemyski, jarosławski, lubaczowski. Możliwości, jakie oferuje opracowywanie elektronicznego katalogu, pozwalają spojrzeć na omawiany obszar jako jednolite terytoriom pod względem historycznym i artystycznym. Wzniesienie się ponad jałtańskie granice pozwoli lepiej poznać, zrozumieć i przebadać ziemie, które są obecnie wspólnym europejskim dziedzictwem kilku narodów.

Jest to pierwsza próba opracowania elektronicznego katalogu materialnego dziedzictwa ziem wschodnich dawnej Rzeczypospolitej podjęta na tak szeroką skalę. Z uwagi na wielokulturową i wieloetniczną specyfikę opracowywanych terenów od początku zakładaliśmy, że katalog zabytków dziedzictwa materialnego ziem wschodnich dawnej Rzeczypospolitej powinien oddawać możliwie pełną specyfikę tego niezwykle zróżnicowanego obszaru. W katalogu znalazły się więc nie tylko świątynie katolickie wszystkich obrządków, cerkwie, bóżnice czy meczety, ale również cmentarze. Ponadto staraliśmy się uwzględnić charakterystyczną dla tego terenu niezwykle rozbudowaną sieć mniejszych i większych rezydencji wraz z otaczającymi je parkami i ogrodami oraz zapleczem gospodarczym. W przypadku miast staraliśmy się też w miarę możliwości opracować wybór najważniejszych obiektów architektonicznych, uwzględniając wielowiekową, wielokulturową i wieloetniczną strukturę tych miast. Kierując się powyższymi kryteriami, dokonaliśmy wyboru przeszło 500 zabytkowych obiektów Lwowa.

Próba stworzenia pierwszego elektronicznego katalogu zabytków ziem wschodnich dawnej Rzeczypospolitej, zważywszy na niezwykle zróżnicowany stan badań nad poszczególnymi obiektami, wymagał opracowania jednolitego standardu hasła katalogowego, który pozwoliłby na opracowanie zarówno zabytków dobrze rozpoznanych i przebadanych, jak i tych, które w dotychczasowym obiegu naukowym funkcjonowały jako "miejsca na mapie". Od początku założeniem elektronicznej wersji katalogu była jego "otwartość", która umożliwia jego sukcesywny rozwój oraz weryfikację dotychczasowych ustaleń.

Hasła katalogowe mają charakter syntetycznych not, liczących około 1000 znaków. W uzasadnionych przypadkach, tj. haseł odnoszących się do najważniejszych, najlepiej opracowanych zabytków, podwyższono limit znaków do 2000. W każdym haśle starano się w sposób zwarty zamieścić maksimum informacji historycznych i artystycznych związanych z konkretnym obiektem. Z uwagi na przyjęte limity znaków starano się skupić przede wszystkim na ustaleniu okoliczności i czasu powstania budowli, fundatorach, związanych z nią twórców. Oprócz tego zawarto informacje odnośnie do wyposażenia wnętrza. Starano się również uwzględnić kwestie świadczące o indywidualnym charakterze danego zabytku, np. cudowne, otaczane kultem wizerunki. Z uwagi na specyfikę terenu w miarę możliwości umieszczono informacje o obecnym stanie zachowania opracowywanych budowli. Czy budowla istnieje, czy jest w stanie ruiny, czy jest użytkowana (przez kogo i w jakim charakterze). W przypadku rezydencji starano się zawrzeć podstawowe dane dotyczące wyposażenia i ewentualnie jego dalszych losów.

Każde z haseł zostało opatrzone wyborem literatury przedmiotu. Przyjęto, że do każdego hasła przynależą maksymalnie cztery odnośniki bibliograficzne. W uzasadnionych przypadkach ilość literatury została powiększona. W przypadku gdy hasło dotyczyło dobrze przebadanego obiektu, który ma opracowanie monograficzne, w literaturze pojawia się jedynie jeden odnośnik bibliograficzny. Siłą rzeczy, gdy dana budowla jest jedynie wzmiankowana w literaturze, liczba odnośników została ograniczona do jednej pozycji.

Informacje zawarte w poszczególnych hasłach są odzwierciedleniem możliwie aktualnego stanu wiedzy. Tak pomyślany elektroniczny katalog jest naturalnym uzupełnieniem monumentalnej serii Materiałów do dziejów sztuki sakralnej na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej oraz dzieła Romana Aftanazego Materiały do dziejów rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej. Mamy nadzieję, że elektroniczny katalog będzie miał również istotny walor popularyzujący badania nad sztuką tych terenów, a same hasła będą mogły być wykorzystywane przez szerokie grono odbiorców jako opis referencyjny do tworzenia not inwentarzowych, katalogów zbiorów bibliotecznych, muzealnych polskich instytucji kultury i nauki.

Syntetyczny katalog zabytków ziem wschodnich Rzeczypospolitej jest jedną z funkcjonalności całości elektronicznej bazy. Jego uzupełnieniem jest rozbudowany indeks artystów i wykonawców. Ma on charakter quasi-słownika. Każdy z wykonawców w zależności od stanu wiedzy został opatrzony krótkim biogramem bądź listą dzieł znajdujących się w elektronicznym katalogu. Jeżeli nazwisko danego artysty pojawia się w danym haśle katalogu zabytków, pod aktywnym linkiem znajduje się przekierowanie do konkretnego hasła w słowniku. Nie zawsze z uwagi na skrótowość haseł katalogu zabytków, konkretne nazwiska pojawiają się w tekście, była możliwość "zmieszczenia" tych informacji w ramach wyznaczonych limitów znaków. Niemniej informacje o konkretnych pracach artystów, nawet jeśli nie znalazła się o nich wzmianka w samym haśle zabytku, starano się zawrzeć w opracowaniach słownikowych poszczególnych twórców. Przyjęcie takiego rozwiązania pozwoliło na znaczne powiększenie zasobu informacji, jakie zostały zawarte w elektronicznej bazie. W miarę jej rozwoju możliwe będzie również rozbudowywanie haseł słownika i katalogu w trakcie postępu prac, a także kierując się potrzebami odbiorców.

Obecnie, pomimo wielu utrudnień, liczący ponad 11 000 haseł katalog zabytków jest największym i jedynym tego typu wykazem zabytków z terenów ziem wschodnich dawnej Rzeczypospolitej, jaki funkcjonuje w obiegu naukowym krajów Europy Środkowej. W dalszej perspektywie należy mieć nadzieję na jego dalszy sukcesywny rozwój, co pozwoli na równoczesny rozrost całości elektronicznej bazy danych, a przede wszystkim jego fotograficznej części. Należy mieć nadzieję, że szansa, jaką daje elektroniczna baza danych, pozwoli na kontynuowanie badań ziem wschodnich dawnej Rzeczypospolitej w cieniu agresji Rosji na ziemie Ukrainy.