Projekt badawczy EURUS

Nazwa projektu nawiązuje do znanego z rzymskiej mitologii imienia wschodniego wiatru przynoszącego burzę i niepokój. Równocześnie wskazuje na trudne do zdefiniowania granice obszaru, który można określić jako „leżący między Europą a Rosją”, gdzie dwa kulturalno-polityczne żywioły Wschodu i Zachodu od stuleci wpływają na siebie wzajemnie. Docelowo projekt EURUS ma objąć obszary położone na sąsiadujących ze sobą terenach dzisiejszej wschodniej Polski oraz ziem należących niegdyś do Rzeczypospolitej w taki sposób, by ukazać jedność kulturową tego regionu Europy Środkowej.

Głównym zamierzeniem projektu było przygotowanie elektronicznego słownika zabytków dziedzictwa kulturowego na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej, dostępnego online, rozwijanego i aktualizowanego, którego wersja zapisana na płycie DVD dołączona została do niniejszej publikacji. Do dzisiaj przygotowano ponad 11 500 haseł, które mają charakter syntetycznych not, (ok. 1000 znaków, w uzasadnionych przypadkach dłuższe) zawierających najważniejsze informacje historyczne i artystyczne opatrzone aparatem naukowym w postaci wyboru podstawowej literatury przedmiotu. Informacje zawarte w poszczególnych hasłach odzwierciedlają stan wiedzy na lata 2020-2022. Tak pomyślany katalog stanowi podstawę dla naukowego opracowania największych, zwartych archiwalnych zespołów fotograficznych dotyczących inwentaryzacji i dokumentacji zabytków kultury materialnej ziem wschodnich dawnej Rzeczypospolitej w granicach sprzed pierwszego rozbioru, które znajdują się w Instytucie Historii Sztuki Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz Instytucie Sztuki PAN w Warszawie. Obecnie jest to najobszerniejszy i jedyny tego typu wykaz zabytków z terenów ziem wschodnich dawnej Rzeczypospolitej w obiegu naukowym krajów Europy Środkowej.

W Instytucie Historii Sztuki Uniwersytetu Jagiellońskiego przed trzydziestu laty z inicjatywy prof. dr. hab. Jana K. Ostrowskiego zostały wznowione, po blisko pięćdziesięcioletniej przerwie, systematyczne badania nad dziedzictwem kulturowym ziem wschodnich dawnej Rzeczypospolitej, czego efektem było powstanie pomnikowej już dziś serii Materiały do dziejów sztuki sakralnej na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej, która liczy obecnie 23 tomy z terenu dawnego województwa ruskiego (wydawane drukiem od r. 1993). Inicjatywa wyrosła w Krakowie i znalazła kontynuację w środowisku warszawskich historyków sztuki, związanych początkowo z Instytutem Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego (pod kierownictwem dr hab. Marii Kałamajskiej-Saeed), a następnie z Instytutem Sztuki Polskiej Akademii Nauk, gdzie już kilka lat wcześniej badania „kresowe” z powodzeniem prowadził prof. dr hab. Jerzy Kowalczyk. Także w Instytucie Sztuki PAN ukazało się pierwsze wydanie monumentalnego dzieła Romana Aftanazego Materiały do dziejów rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej i szereg prac z zakresu nie tylko historii sztuki, ale i teatrologii, muzykologii, etnografii dotyczących tego obszaru. Prace inwentaryzacyjne grupy warszawskiej dotyczyły zabytków sakralnych z terenów dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego – obecnej Litwy i Białorusi, a ich pokłosiem są wydawane od roku 2003, również w ramach wspomnianej wyżej serii, tomy poświęcone zabytkom dawnych województw: wileńskiego, nowogródzkiego, trockiego i brzesko-litewskiego (dotychczas ukazało się 13 tomów). W czasie wyjazdów inwentaryzacyjnych zespołów krakowskich i warszawskich zgromadzona została obszerna dokumentacja opisowa i fotograficzna mająca dziś status materiałów archiwalnych. Niestety materiały te nie zostały dotąd należycie opracowane, zabezpieczone i zdigitalizowane, ani udostępnione. Z uwagi na postępujące zmiany i zniszczenia oraz pogarszający się stan istniejących obiektów ich dokumentacja fotograficzna ma wartość bezcenną. Trzeba też podkreślić, że wspomniana akcja inwentaryzacji zabytków sztuki sakralnej Kościoła rzymskokatolickiego na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej po roku 1989 była jednym z najbardziej istotnych dokonań polskiej historii sztuki.

Zasadnicza część opracowanych i udostępnionych fotografii powstała w czasie wyjazdów inwentaryzacyjnych na tereny ziem wschodnich dawnej Rzeczypospolitej w latach 1992-1999. Oprócz dokumentacji fotograficznej wytworzonej w czasie terenowych wyjazdów inwentaryzacyjnych, w posiadaniu Instytutu Historii Sztuki UJ, a zwłaszcza w zbiorach Instytutu Sztuki PAN w Warszawie, przechowywane są dwa największe zbiory archiwalnych fotografii z terenów wschodnich dawnej Rzeczypospolitej, powstałe w latach 1870-1939, pochodzące z kolekcji przedwojennych organizacji społecznych opieki nad zabytkami, jak również instytucji terenowych i centralnych administracji państwowej. W ramach projektu udało się udostępnić w całości zbiór fotografii zabytków z terenów ziem wschodnich dawnej Rzeczypospolitej przechowywanych w Instytucie Historii Sztuki UJ. W kolejnym etapie planowane jest włącznie do projektu również zbiorów archiwalnych fotografii z lat 1870- 1939 przechowywanych w Instytucie Sztuki PAN.

Na potrzeby projektu EURUS opracowano bazę danych, której trzon stanowi katalog dziedzictwa kulturowego ziem wschodnich dawnej Rzeczypospolitej. Jest on rodzajem „rusztu” dla cyfrowych kopii fotografii dokumentacyjnych. Ułatwieniem korzystania z bazy jest pełnotekstowa wyszukiwarka (dostępna w wersji online), a także rozbudowane indeksy artystów i wykonawców oraz fotografów. Udostępnienie katalogu dziedzictwa kulturowego ziem wschodnich dawnej Rzeczypospolitej ma również istotny walor popularyzujący badania nad sztuką tych terenów, a same hasła będą mogły być wykorzystywane przez szerokie grono odbiorców jako opisy referencyjne chociażby do tworzenia not inwentarzowych, katalogów zbiorów bibliotecznych, muzealnych polskich instytucji kultury i nauki itp. Chcielibyśmy, by upubliczniona baza danych była podstawą dla dalszych szczegółowych badań nad spuścizną dziedzictwa kulturowego ziem wschodnich dawnej Rzeczypospolitej, w tym dla kolejnych tomów Materiałów do dziejów sztuki sakralnej. Krytyczne opracowanie syntetycznego katalogu oraz zebranie fotografii dokumentacyjnych w jednej bazie danych stanie się wygodnym, w pełni profesjonalnym, naukowym narzędziem dla szerokiego grona odbiorców nie tylko z Polski, ale i krajów Europy Środkowej.

Mamy nadzieję, że w przyszłości baza danych EURUS może być rozszerzana o materiały z innych zbiorów, stając się centralnym repozytorium ikonografii ziem wschodnich dawnej Rzeczypospolitej. Wydaje się, że w dobie zalewu informacji w internecie potrzebne są miejsca gromadzące i porządkujące rozrastające się zasoby. Jest to tym bardziej konieczne w momencie, w którym wschodni wiatr kolejny raz przynosi burzę, tym razem na ziemie Ukrainy.